Mae Prif Weithredwr ColegauCymru Iestyn Davies yn amlinellu pam mae angen i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â diwygio sylweddol ac ymrwymo i gyflawni'r addewidion o fewn ei gweledigaeth ar gyfer addysg ôl-orfodol.
Yn ystod yr wythnosau nesaf bydd llawer o bobl yn tyllu dros fil arfaethedig Llywodraeth Cymru i greu Comisiwn dros Addysg Drydyddol ac Ymchwil (CADY). Mae'r bil, sydd wedi'i oedi oherwydd effaith COFID19, yn addo gwireddu gweledigaeth ar gyfer yr hyn a elwir bellach yn PCET (Addysg a Hyfforddiant Ôl-orfodol), yn seiliedig ar y fframwaith a amlinellwyd gan yr Athro Ellen Hazelkorn ym mis Mawrth 2016. Gyda San Steffan eisoes yn ystyried goblygiadau'r Mesur Sgiliau ac Addysg Ôl-16, a gyda heriau Brexit a COFID dal yn ein ymhlith, mae amser o’i hanfod.
Nid yw polisi sgiliau, Addysg Bellach ac Addysg Uwch yng Nghymru yn bodoli mewn gwagle. Bydd y newidiadau sydd wedi'u cynnwys ym mil Llywodraeth y DU yn effeithio ar Gymru. Gellid cyflawni rhai o gynigion bil y DU trwy gydnabod bod colegau yn Lloegr eisoes yn ymgysylltu'n effeithiol â chyflogwyr. Yn lle, mae llywodraeth, sydd i fod yn neo-ryddfrydol, gyda'r tueddiadau ceidwadol arferol i gyfarwyddo a mandadu, wedi ceisio rhoi'r berthynas ddeinamig rhwng darparu sgiliau, economeg a chenhadaeth ddinesig ar sail statudol, ac i raddau helaeth gydag Addysg Bellach yn dod yn was llaw wrth i’r athroniaeth berwi lawr i gamddealltwriaeth o’r berthynas rhwng pobl a gwaith.
Bydd newidiadau arfaethedig eraill ym maes cymwysterau yn newid yr hyn y gallwn ei gyflawni yma yng Nghymru. Unwaith eto, mae Llywodraeth y DU yn siarad iaith dadreoleiddio, ac ymatebolrwydd cyflogwyr ond ni all ragweld cyflawni hyn heb i'w thueddiadau ceidwadol goresgyn eu diwygiadau neo-ryddfrydol. Y canlyniad fydd colli cymwysterau a ddarperir gan sefydliadau uchel eu parch wrth iddynt geisio ymateb i farchnad ansefydlog.
Mae angen ystyried hyn i gyd yn erbyn cefndir y gost gynyddol o ddarparu Addysg Uwch ôl-18 sydd, sydd mewn gwirionedd yn sbardun go iawn i unrhyw ddiwygiad arfaethedig bob ochr i'n ffin. Os oes gennych unrhyw amheuaeth ynglŷn â'r pwynt olaf hwn, nodwch sut mae ymateb Llywodraeth y DU i Adolygiad Augar wedi'i fframio gan ei chyfeiriad at yr Adolygiad Gwariant Cynhwysfawr nesaf.
Bydd Cymru yn gwneud yn dda i osgoi'r cyfyngiadau yma trwy wrthod y farn or-syml bod darparwyr yn bodoli mewn perthynas ddarfodol yn unig â busnes. Fel y nododd yr Athro John Buchanan a'r tîm a weithiodd ar yr adroddiad Galluogi Adnewyddu: Addysg Bellach a Datblygu Dinasyddiaeth, Galwedigaethau a Chymunedau Busnes Gwell yng Nghymru, nid yw'r berthynas rhwng sgiliau a gwaith yn hafaliad un llinell syml o ‘sgiliau x’ yn darparu ‘swyddi y’.
Bydd dilyn yr un dull o gymwysterau yng Nghymru yn golygu dymchwel dysgu technegol yn ddarnau o'r tystlythyrau mwyaf angenrheidiol, ar rhai hynny sy'n cael eu gyrru gan ddeddfwriaeth yn unig. A hyn ar adeg pan mae'r dystiolaeth sydd ar gael yn tynnu sylw at yr angen am atebion craffach, gweithlu ymgysylltiedig a'r gallu i ddatblygu galluoedd ac nid cymwyseddau cul, swydd-benodol yn unig. Bydd hefyd yn ddiwedd ar ddysgu ac asesu drwy gyfrwng yr Iaith Gymraeg.
Bydd dilyn Lloegr yn sicr yn golygu colli unrhyw genhadaeth ddinesig wirioneddol, dyheadau ar gyfer welliant a'r creadigrwydd sy'n ofynnol i fodloni gofynion presennol a sydd i ddod wrth i’r byd newid. Bydd yn gosod sefydliadau yn erbyn ei gilydd ar draws y sectorau ac yn atal yn hytrach na hyrwyddo symudedd cymdeithasol.
Rhaid i Gymru, ac yn benodol y cydweithredu rhwng prifysgolion, colegau ac ysgolion osgoi cwymp i’r trap a allai fod yn ariannol ddeniadol yma ar addysg a sgiliau. Fodd bynnag, ni all grebachu o archwilio cost a gwerth ei system addysg ôl-16.
Rhaid i'r bil CTER fynd i'r afael â thair her go iawn.
1. Yr angen i gynnwys y gallu ar gyfer diwygio ar frys achrediad technegol uwch.
Yn gyntaf, rhaid i'r bil gynnwys mesurau i ddiwygio achrediad technegol uwch ar frys. Cydnabyddir yn rhyngwladol bod darpariaeth ddysgu ac achrediad pwrpasol ar lefel is-radd yn allweddol i ffyniant yn y dyfodol. Mae'n brin iawn ar led y DU ac, o leiaf o farn yr OECD, mae'n cyfrannu at les cymdeithasol yn ogystal ag i’r economi. Ni fydd llwyddiant y bil CTER yn cael ei farnu gan gynnal yn anesmwyth y status quo ond sut mae'n cefnogi prif-ysgolion yn benodol i ddangos arweinyddiaeth a hwyluso datrysiad dan arweiniad y colegau yn y maes hwn. Wrth wneud hyn, bydd rôl sefydliadau Addysg Uwch ym myd darpariaeth lefel gradd terfynell, ac hynny tu fewn i farchnad agored hefyd yn gliriach ac yn fwy abl felly, i gael ei chefnogi. Felly hefyd y bydd ei allu i gyflawni ac yna mewn partneriaeth i fanteisio ar ymchwil sylfaenol. 2.
2. Yr angen i sicrhau un dull penodol o ar gyfer darpariaeth 16-19.
Yn ail, rhaid i'r bil sicrhau un dull ar gyfer darpariaeth 16-19, ei gyllid a'i sicrhau ansawdd. Nid yw hyn yn golygu bod model un maint yn addas i bawb un darparwr. Fodd bynnag, mae'n golygu system sydd â mesurau diogelwch craidd ar gyfer dilyniant dysgwyr. Gelwir yr hyn yr ydym yn ei alw'n drydyddol, a llawer o ffocws y biliau yn San Steffan a Bae Caerdydd, yn uwch-uwchradd yn fwy cywir mewn gwirionedd. Yr her eto fel yr amlinellwyd gan yr OECD yw nid amddiffyn y ddarpariaeth gyfredol ond yn hytrach creu llwybrau a dilyniant effeithiol. Dim ond trwy ddychwelyd at well cynllunio cwricwlwm o 14-19 y gellir cyflawni hyn, craffu effeithiol a chyfannol ar ganlyniadau ac yn anad dim ymddiriedaeth rhwng sefydliadau sy'n gyfrifol am roi anghenion dysgwyr yn gyntaf. Os bydd y bil disgwyliedig yn aros yn dawel ar y maes hwn o'n darpariaeth drydyddol, bydd popeth arall yn methu, yn anad dim yr her i gyflawni dysgu gydol oes.
3. Sialens Dysgu Gydol Oes
Yn drydydd, mae'n rhaid mynd i'r afael â mater Dysgu Gydol Oes. Ers iddo gael ei lunio’n gyntaf yn 2001 y cysyniad o Gymru fel Gwlad Ddysgu yw ein nod. Er bod y Genhadaeth Genedlaethol i wella addysg yn edrych i lawer fel siarter i ailysgrifennu'r cwricwlwm addysg orfodol, mae'r anghydraddoldebau cynyddol i'r rhai sydd wedi gadael addysg ffurfiol wedi parhau. Mae'r ymateb yn ddyletswydd economaidd-gymdeithasol ar awdurdodau lleol, colegau AB a phrifysgolion. Mae'n gyfrifoldeb y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod yn ei chyllid a'i chefnogaeth i'r rhai lleiaf tebygol o allu cymryd rhan mewn dysgu ar sail dyled. Mae gan gyllid benthyciad ei le ond mewn sawl achos bydd yn rhwystr nid yn bont i ddysgu gydol oes.
Mae'r bil yn rhywbeth rydyn ni wedi aros arno ers bron i saith mlynedd. Mae'r hyn a oedd yn ei hanfod yn adolygiad o HEFCW a goruchwyliaeth Sefydliadau Addysg Uwch yn bennaf wedi dod yn rhywbeth llawer pwysicach a hyd yn oed yn fwy dadleuol. Sibrwd yn ofalus, gallai hyn fod yn rhywbeth y gallwn fod yn ddiolchgar i Lywodraeth y DU amdano. Nawr mae'n bryd i Lywodraeth Cymru nodi sut mae'n bwriadu ymateb i'r hyn sy'n heriau ledled y byd.
Mae'n bryd yn awr i baru gweledigaeth â gweithredu!
